خوانندگی زنان | بالاخره زن ها بخوانند یا نخوانند؟

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه:

انتشار نماهنگ «برای دختر همسایه» با موضوع پیام دختران افغانستانی به دختران ایرانی بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی داشت و توجه بسیاری از کاربران را به خود جلب کرد. به‌همین بهانه در یادداشتی کوتاه و در ضمن چند نکته به خوانندگی زنان بعد از انقلاب و تبیین ابعاد فقهی این مساله می پردازیم.

خواندگی زنان از نظر مراجع تقلید:

1. غنای حرام یا موسیقی لهوی حرام چه برای مرد و چه زن ممنوع است. بجهت ظرافت و پیچیدگی این مفاهیم و اختلاف فتوای مراجع فعلا از شرح آنها صرف نظر می کنیم.

2. اگر بخواهیم بطور خلاصه اشاره ای به نظر اغلب مراجع (یا همه آنها) داشته باشیم ، بهتر است از عنوان «مفسده» استفاده کنیم. در یک کلام باید گفت «ایجاد مفسده» =مساویست با «حرمت خواندن زن / شنیدن آن». منظور از مفسده معنای عامش هست که شامل عناوین شماره 1 و همه عناوین دیگری که در فتاوای مراجع معیار حرمت شمرده شده است. مثل تحریک،به گناه افتادن شنونده یا خواننده، انحراف عقیده آنها، یا هر گناه و محذور شرعی دیگر(1) ضمنا معمولا اطمینان به مفسده لازم نیست و احتمال قابل توجهی که «خوف» (ترس) وقوع مفسده را پدید آورد کافی است.

3. درمورد تکلیف زن، لااقل می توان گفت مواردی که – به تشخیص مکلف- نوعا باعث مفسده نیست، و خود او هم قصد ایجاد مفسده ندارد، گناهی گردن او نیست. لذا معمولا مراجع صحبت و سخنرانی عادی زن (بدون صوت و لحن) را با اوصاف فوق مجاز میدانند . با وجود اینکه احتمالش هست از صدها مخاطب یک مخاطب (بجهت وضعیت خاص خود) با همین سخنرانی عادی نیز به گناه بیفتد. (البته آن فرد احتمالی تکلیف متفاوتی دارد و چه بسا موظف است گوش دادن راترک کند یا…).

4. درباره خواندن زن با لحن (2) یا شنیدن آن، مراجع دو دسته اند. دسته اول اعلام تحریم مطلق نموده اند. البته خروج آواز از دهان زن ذاتا حرام نیست، اما تشخیص مرجع این بوده که خوانندگی زن و شنیدن مرد (ولو در مواردی خاص چنین نباشد) غالبا مفسده به دنبال دارد. لذا برخی از همین دسته مراجع همخوانی زنان با مردان -لااقل در فرضی که صدای زنان محو در صدای مردان باشد- را با فرض عدم مفسده مجاز دانسته اند.(3) به هر حال بجز مواردی که مرجع استثنا کرده، مقلد موظف به اجتناب است. (4)

جمع‌بندی نظر مراجع دسته اول:

معیارهای حرمت خوانندگی زن بر کلیپ اخیر منطبق است. حتی با فرض اینکه موارد تک خوانی آن -به قول دوستان- دکلمه باشد (هرچند تجویز دکلمه به این شکل هم روشن نیست) اما بخشی از همخوانی آن قطعا دکلمه نیست، و در حکم این مراجع تفاوتی هم بین تک خوانی و همخوانی (زن با زن) وجود ندارد.

5. دسته دوم از مراجع هرچند با شرط و شروطی برخی موارد را مجاز شمرده اند، اما لااقل آنجا که پای تک خوانی زن با آواز (بخصوص در حالت تصویری) در میان باشد بر جنبه منفی آن (وجود مفسده) تاکید بیشتری دارند (5). البته در این فتاوا هم «تک خوانی» یا «همخوانی» معیار حرمت و عدم حرمت نیست.

جمع‌بندی نظر  مراجع دسته دوم:

برای حرام شمردن کلیپ، یا باید آن را مصداق غنای حرام یا لهو حرام شمرد، که -در صدر نوشته گفتیم- عملا بحث و استدلال برای اثبات و نفی این عناوین به نتیجه مطلوب نمی رسد. و یا باید آنرا مستلزم مفسده دانست، که -بخصوص در آثار تصویری – احتمال آن قابل توجه است.

6. اما «مفسده» صرفا در امثال تحریک خلاصه نمی شود. بلکه دایره وسیعی دارد. ممکن است یک خوانندگی-به خودی خود- خالی از مفسده های رایج مدنظر باشد، اما محذورات دیگری به دنبال داشته باشد. مثل قبح زدایی از موارد حرام آن. و در همین راستا گاهی اصل آن خوانندگی ممکن است مجاز باشد اما «ترویج» و «نشر» آن راه عادی سازی خواندن زنان به شیوه نامشروع را هموار کند و دیوار حرمت (پرهیز منطقی و معقول) بین زن و مرد را فرو ریزد.

7. امروز (سال 1401) مشاهده می کنیم ترانه های بانوان بصورت غیر رسمی تولید و در محافل و حتی خانه های برخی متدینین شنیده می شود. چیزی که سالهای نه چندان دور، بعنوان یک خط قرمز بزرگ -لااقل بین قشر مذهبی- شناخته می شد. این اتفاق به یکباره رخ نداده است. قطعات پازل «ریختن دیوار حرمت» با حرکتی تدریجی و با مرور زمان به تکمیل نزدیک شده اند. اشاره ای به برخی رخدادها در دوره جمهوری اسلامی -که هرچند برخی شان را نتوان قاطعانه حرام شرعی شمرد اما شاید قطعه کوچکی از پازل مزبور باشند- خالی از لطف نیست.

خوانندگی زنان، بعد از انقلاب:

– در تابستان 1380 فیلم مریم مقدس روی پرده سینما می رود، با حجم بی سابقه استفاده از صدای بانوان در موسیقی متن. زمزمه های انتقادی در میان مذهبیون شنیده میشود. اما در حد زمزمه می ماند. علت؟ آوازها غالبا بدون متن است. موضوع فیلم مذهبی است. اما آنچه همین زمزمه ها را نیز خاموش کرد این بود که اعلام شد خوانندگان خارجی هستند. طبعا خواننده – برحسب دین خود- تکلیفی نداشته .اما تکلیف ضبط کننده و پخش کننده و شنونده چیست؟ همه -از صدا فارغ – محو تصویر این اثر جذاب مذهبی شده اند.

– سال 82 و به دنبال آن سال 1389 آواز لالایی یک زن در تیتراژ دو فیلم انقلابی- تاریخی مذهبی با واکنش خاصی از سوی متدینین مواجه نمی شود.(6)

– شهریور 1393 آواز یک بانوی جوان در کنار یک خواننده مرد در تیتراژ سریالی انقلابی از آنجا که به حسب ظاهر-و البته با کمک اندکی سانسور/ویرایش -صدای مرد بر او غلبه دارد، نادیده گرفته می شود.

– بهمن همان سال (93) اخبار منتشره از برنامه تک خوانی زن در جشنواره فجر به دنبال واکنش محافل حوزوی توسط مسئولین تکذیب می شود. وزیر وقت ارشاد بعدها می گوید: « …هرچه بوده همخوانی خانم‌ها و آقایان بوده…مواردی در گذشته [هم] وجود داشته که در‌‌ آلبوم‌های همخوانی صدای خانم‌ها بر صدای آقایان غالب بوده است منتها در آن موقع قرار نبوده اعتراضی شود اما حالا قرار بر این است که اعتراض انجام شود!»

– همان سال در کنسرت خواننده ای بنام حمید عسگری در برج میلاد تهران ، لحظاتی -غیر رسمی- خانمی به تک خوانی می پردازد. شاید با مشاهده قطعات قبلی «پازل» جوگیر شده. شاید هم قرار بر همخوانی بوده ولی مرد همخوان همراهی نکرده است. عسگری جریمه می شود اما بهرحال قطعه دیگری از پازل تکمیل شده.

– البته سال 93 جامعه هنری شاهد اجرای یک کنسرت توسط بانویی در فرهنگسرای نیاوران «ویژه بانوان» نیز هست. این هم موضوعی است درخور بررسی و تأمل که آیا با چنین تدبیری می توان در عین استفاده از صدای بانوان در چارچوبی کاملا حلال برای خانمها، از آفات آن نیز در امان ماند؟

– بهمن 95 در برج آزادی تهران -شاید-اولین تک خوانی رسمی-عمومی یک بانو شکل می گیرد. البته با عنوان «لالایی خوانی» . از اطلاعیه روابط عمومی جشنواره فجر (در دفاع از این اقدام) به روشنی نقش «لالایی بانوی سریال مختارنامه» برای زمینه سازی و توجیه این اقدام مشهود است. همان روند تدریجی. ابتدا صوت تنها و حال حضور خواننده.

– سال 98 خبر کنسرت خواننده زن عرب «جولیا پطروس» در ایام روز قدس در فضای مجازی توسط قشر مذهبی-انقلابی دست به دست و تقدیر می شد. طبعا او هم -مانند خوانندگان موسیقی مریم مقدس- خارجی بود و نگرانی زیادی ایجاد نمی کرد. با این تفاوت که این بار هویت و تصویر خواننده نیز -به همراه تصاویر شور و حال زن و مرد تماشاچی- در دسترس بود.

– تابستان 99 قطعه ای از آقای کویتی پور به مناسبت روز دختر جنجالی شد. چون حاوی تک خوانی دختری 13 ساله بود. این اقدام هرچند بجهت سوابق او در مداحی و نوحه خوانی جنگ، تا حدی موجب تعجب افکار عمومی شد، اما ذهنیت مخاطبین دیگرذهنیت سال 60 و 70 و حتی 80 نبود. لذا خیلی زود آبها از آسیاب افتاد.

11. ما اینجا اصراری بر اثبات اینکه کلیپ «برای همسایه» یا موارد بالا حتما مفسده دار و حرام قطعی اند نداریم. اما جای نگرانی است که بخشی از جامعه مذهبی مدافع دو آتشه و مروج آن باشند ، و بخشی دیگر آنرا محکوم و حرام بشمرند. بخصوص که با برچسب زدن به یکدیگر همراه شده : «…تو خشکه مقدسی که حلال خدا را حرام میدانی»؛ « …تو جاهل هستی که حرام خدا را با توجیه حلال میکنی». با این تفرقه ، شاید همین کلیپ جرقه ی یک تغییر باشد. خوانندگی زنان از «حاشیه» به «متن» و از «غیر رسمی» به «رسمی» برسد.بدون چارچوب حلال.

12. علاج این تفرقه چیست؟ اگرچه برداشت نگارنده از فتاوا -باشرحی که گذشت- ترجیح احتمال حرمت -دست کم در نشر و ترویج آن- است، اما باعث خرسندی است اگر با بررسی بیشتر محققین و بازبینی ابعاد مساله توسط مراجع تقلید حدود و قیود این حکم شرعی روشن تر گردد و فتوای مراجع – در چارچوب ممکن شرعی- مورد بازبینی قرار گیرد. حتی اگر خروجی این اقدامات، ترجیح احتمال مجاز بودن یا حتی مطلوب بودن ترویج اینطور آثار باشد. به هرحال اکنون وقت حل و فصل این موضوع است.

13. اظهار نظر شخص مرجع تقلید درباره یک کلیپ شاید – بجهت عوارض و تبعات مختلف- مطلوب نباشد، اما لااقل دفاتر مراجع با الهام از مراجع و همراهی روحانیت می توانند با گفتگو و بررسی علمی، ابعاد حکم شرعی این پدیده را با شفافیت بیشتر و اختلاف کمتر معین ، و برای مردم تبیین نمایند. در رسیدن به این هدف، تحقیقات میدانی و ملاحظه واکنشهای مردم و بویژه قشر متدین نسبت به آثار هنری حاوی صدای بانوان ، شاید خالی از فایده نباشد. (که بخش بسیار کوچک و ناقصی از آن در پیوستهای این نوشته قابل مشاهده است) . نتیجه هر چه باشد ما برای تبیین آن آماده به خدمتیم.

مواد لازم برای آگاه سازی مردم: منطق و دلیل محکم +بیان نرم و متین که گمشده ی جامعه ماست.

 

و الحمدلله رب العالمین
…………………………………….

پاورقی:

1- سوال: مسابقۀ قرائت قرآن زن در محفل مردان چه صورت دارد؟‏ پاسخ امام خمینی ره: ‏‏« بسمه تعالی، حکم، دایر مدار وجود مفسده و عدم آن است».

2- منظور از این تعبیر همان داشتن آوا و صوت خاص است. . جزئیات آن می تواند قابل بحث و محل اختلاف باشد. مثل اینکه آیا حالت «دکلمه» نیز مشمول آن هست یا نه؟ و اگر نیست، معیار تمایز «خوانندگی» از «دکلمه خوانی» چیست؟ ( برخی بخشهای همین کلیپ اخیر بنظر گروهی از متشرعین «دکلمه خوانی» بود و بنظر گروهی دیگر «خوانندگی»)

3- استفتائات آیت الله مکارم. همچنین ایشان درباره [خواندن و] شنیدن صدای زن با صدای کودکانه در برنامه کودک تلویزیون فرموده اند: «در صورتی که آهنگ مناسب مجالس لهو و لعب نباشد اشکالی ندارد مگر اینکه مفسده خاصی داشته باشد».

4- سوال: اگر مرجع انسان عملی را بجهت اینکه -به تشخیص مرجع- غالبا موجب مفاسدی هست بصورت مطلق حرام بشمارد، و تشخیص مکلف این باشد که این عمل به هیچ وجه نه آن مفاسد و نه مفسده دیگری را به دنبال ندارد، آیا مکلف می تواند به تشخیص خود عمل کند؟ پاسخ برخی کارشناسان به این سوال مثبت است. اما تفصیل این بحث مجال دیگری می طلبد.

5- مثلا درباره خواندن زن در عزاداری [طبعا با لحن] در جایی که مردان می شنوند ، دفتر رهبری پاسخ می دادند: «اگر خوف مفسده باشد باید از آن اجتناب شود». چرا نفرمودند «اگر خوف مفسده نیست مجاز است»؟ شاید چون کفه ی احتمال «وجود مفسده» در اینجا سنگین تر از «عدم آن» است. (با وجود اینکه عزاداری از لحاظ مفسده معمولا دغدغه کمتری -نسبت به جشن و عروسی- ایجاد میکند)

6- فیلم «خداحافظ رفیق» (82) که طرفداران زیادی در قشر مذهبی داشت. و «مختارنامه» (89) . شاید اگر: الف) این دو آواز علاوه بر «لالایی» دارای متن (شعر) نیز بود. ب) همزمان تصویر این بانوان در حال خواندن نشان داده می شد. و ج) موضوع این دو فیلم هم مذهبی و انقلابی نبود، شاهد واکنشها و اعتراضات گسترده ای نسبت به آنها بودیم. البته روشن است که خود این 3 نکته و امثال آنها میتواند در وجود و تشخیص مفسده یا عدم مفسده تاثیرگذار باشد و ما فعلا در صدد اثبات خلاف شرع قطعی بودن آنها نیستیم.

پیوست های مقاله:

1. تک خوانی زن در جشنواره فجر

2. واکنش وزیر ارشاد به اعتراضات مربوط به جشنواره فجر
«…برخی از مراجع محترم تقلید اعتراضاتی بر اساس گزارش‌های نادرستی که به آن‌ها داده شده بود، داشتند. ما نگرانی‌هایی که عمدتا برخاسته از انگیزه‌های دینی آنان است را درک می‌کنیم…»

3. کنسرت جنجالی حمید عسگری

4. توضیحات حمید عسگری

5. موسیقی فیلم «خداحافظ رفیق» (مرتبط با جبهه و…) در سایت یادواره شهدا

 

6. علاقه شهید ذولفقاری به فیلم «خداحافظ رفیق»

7. مجموعه نظرات درباره موسیقی «خداحافظ رفیق»

• …چقدر این آهنگ آدمو منقلب میکنه
• خیلی محشر…به یاد تمام شهیدان ،صلوات
• خیلی آرامش بخشه. واقعا که با روح آدم بازی میکنه
• از آهنگ دوری کنید و قرآن گوش کنید که آرامش بخش حقیقی اونه
• حالمو عوض میکنه این لالایی . وقتی دلم میگیره گوش میدم

8. در لیست عوامل فیلم خداحافظ رفیق نامی از بانوی لالایی خوان نیست. بالاخره او هم زحمتی کشیده. اگر منفی است نقد. اگر مثبت است تقدیر (لااقل درحد یک اسم آوردن). در سایتهای میزبان این موسیقی هم اسمی از او نیست.در حالی که بخشی از فزونی طرفداران این موسیقی مرهون تلاش اوست.

9. تیتراژ فیلم معراجی ها (یه پلاک)

در آخرین قسمت سریال معراجی ها، این تیتراژ پایانی سریال ، در وسط فیلم نیز پخش می شود که استثنائا این پخش حاوی صوت اصلی خوانده شده توسط آقای علی تیموری بدون سانسور (ویرایش) است.

 

10. نظرات درباره موسیقی معراجی ها /یه پلاک

• …خیلی قشنگ و خوب بود ولی ای کاش صدای زن توش به کار نمی رفت
• ریتم دلنشین و زیباش ادمو غرق ارامش میکنه
• عالی حرف نداره اگه صدای زن توش نبود بی نظیر بود
• عالییییی. من برای. پایگاه بسیج استفاده کردم
• خیلی عالیه مخصوصا این کع صدای خانوم هم هست
• ای کاش از صدای زن استفاده نمیشد. با این کار اجر کارتون که در مورد شهدا خوندین را اوردین پایین
• یا خدا کی گفته صدای زن حرومه….اون جور حرومه که تو به گناه بیوفتی. الان با این آهنگ تو به گناه میوفتی؟؟؟واقعا دارم از بعضی از اشتباهات در احکام دیونه میشم
• خیلی هم زیبا. مگر زن انسان نیست که میگین صداش نباید استفاده میشده؟ کلی شهید زن هم داریم…
• آقایان گرامی مثل اینکه متوجه نیستید صدای زن نامحرم برای مرد ها گناه نوشته میشه. اون آقایی که فرمودن چرا توی صدا و سیما استفاده میکنن باید عرض کنم خدمتشون که از نظر 99٪ آیت الله ها تلوزیون هم حرامه…

11. موزیک سریال مریم مقدس

 

 

12. کلاه گشادی که بر سر مردم رفت

تکخوانی پری ملکی به اسم همخوانی

13. آوازخوانی زنان هم آزاد شد!

[اشاره به کنسرت بانویی در فرهنگسران نیاوران که ظاهرا ویژه بانوان بوده]

14. بانوی مجری کنسرت در نیاوران:

نمی‌خواهم فقط برای زنان کنسرت بگذارم. اولین و آخرین اجرای من بود.

15. تک خوانی بانوی قشقایی در جشنواره فجر

[روابط عمومی جشنواره فجر (دو سال پیش از آن) : …لالایی های مادران سرزمینمان همواره جزء رپرتوار ارزشی –بومی موسیقی کشورمان محسوب می شود که هیچ منعی برای اجرای لالایی های مادران و پخش آنها وجود نداشته که برای نمونه می توان به پخش «لالایی» حضرت علی اصغر (ع) توسط «صدیقه بحرانی» در تیتراژ سریال مختارنامه اشاره کرد.

16. گفتگو با خواننده زن لبنانی/خواننده ترانه حماسی «احبائی» درباره حزب الله لبنان

«…من پیام سید حسن نصر الله را به ترانه ای حماسی تبدیل کردم»

17. جنجال رپ خوانی کویتی‌پور با خانم پریچهر | حمله تند مداح مشهور و واکنش کویتی‌پور به انتقادها

( پایین صفحه نظرات مختلف خوانندگان درباره این موضوع)

18. بخش هایی از مقاله ی «جولیا پطروس، در دوگانه ارزشی و غیرارزشی» (به مناسبت انتشار ویدیوهای جولیا پطروس توسط نیروهای انقلابی در آستانه روز قدس) :
« …این روزها به بهانه روز قدس و حمایت از فلسطین، موج عاشقان… «جولیا پطرس» خواننده مسیحی لبنانی، صفحات مجازی مذهبی ها را پر کرده…ظاهرا بهانه … فتوایی منتسب به رهبر عزیز است… اما آیا…ایشان فتوا داده اند که گوش کردن به تک خوانی زنان جایز است!؟… اگر چنین است،فقط برای خارجی هاست یا نه در داخل هم معتبر است؟ پس چرا در تلویزیون خودمان ملاک عمل نباشد؟ اگر «خانم های مسلمان» درباره مسائل ارزشی ترانه بخوانند، مشکلی نیست ؟ یا نه، فتوا روی مسلمان ها هم کار نمی کند!؟…تکلیف افرادی مثل هایده (خواننده زن و متوفی) که مشهور است در مدح و منقبت مولا علی علیه السلام شعر خوانده یا اشعاری مثلا از حافظ را ترانه کرده چه می شود!؟…».